Δημήτρης Παυλόπουλος
Το πρώτο ηρώο για τον ελληνικό αγώνα του 1821 είναι μαρμάρινη στήλη, το κενοτάφιο των πεσόντων στο Δραγατσάνι Ιερολοχιτών, των μελών του Ιερού Λόχου, που τον είχε ιδρύσει ο Αλέξανδρος Υψηλάντης (1792-1828) το 1821. Ακολουθεί τον τύπο πεσσόσχημου ηρώου με κρηπίδα, ενώ απολήγει σε αρχαία περικεφαλαία.
Η αρχική θέση του ήταν διαφορετική: η στήλη αποκαλύφθηκε στις 6 Ιουνίου 1843 στο λεγόμενο Άλσος των Ιερολοχιτών, στη μικρή πλατεία της βορειοδυτικής πλευράς του Πανεπιστημίου Αθηνών, προς την πλευρά της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, η οποία από το 1842 στεγαζόταν στο Πανεπιστήμιο. Ο ρομαντικός ποιητής Σπυρίδων Ν. Βασιλειάδης (1845-1874) ελεεινολογεί την κατάσταση του μνημείου μέσα στη δεκαετία του 1870, δίπλα στους αποπάτους του Πανεπιστημίου Αθηνών…
Χορηγός του ηρώου υπήρξε ο Φαναριώτης ποιητής Αλέξανδρος Κ. Σούτσος (1803-1863), εις μνήμην του πεσόντος στο Δραγατσάνι αδελφού του Δημητρίου και του Ιθακήσιου Σπυρίδωνος Δρακούλη, εκατόνταρχων του Ιερού Λόχου το 1821, όπως και όλων των ηρώων Ιερολοχιτών.
Το 1885 οι εργασίες για την ανέγερση του τρίτου και τελευταίου κτηρίου της «αθηναϊκής τριλογίας», της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στάθηκαν αιτία να μετατοπιστεί το μνημείο στο Πεδίον του Άρεως, σε αταίριαστη προς τις αναλογίες του λίθινη βάση που κατασκευάστηκε από την αρχή.
Το 1899 ο Κωστής Παλαμάς, γραμματέας του Πανεπιστημίου Αθηνών, αποχαιρετούσε δυο κυπαρίσσια και δυο πεύκα του άλσους του ηρώου που τα έβλεπε καθημερινά βαδίζοντας προς το γραφείο του στο Πανεπιστήμιο. Η επιλογή του Πεδίου του Άρεως δεν ήταν άσχετη προς τη χρήση του ως στρατώνων του Ιππικού την εποχή της ανίδρυσης του μνημείου. Μεταπολεμικά, μπροστά από τη βάση του μνημείου, μπήκε μαρμάρινη πλάκα με αφιέρωση του αγωνισθέντος στη Μέση Ανατολή από το 1942 εθελοντικού σώματος.
Ο αρχιτέκτων και ο γλύπτης
Ως σχεδιαστής της στήλης πρέπει να θεωρηθεί αρχιτέκτων που είχε επαφές με την Ευρώπη, καθώς ο τύπος της στήλης εντοπίζεται ήδη το 1800 σε μνημείο στο Στρασβούργο, έργο του Friedrich Weinbrenner (1766-1826), το 1814 σε ηρώο στη Δρέσδη, έργο που σχεδίασε ο αρχιτέκτων Gottlob Friedrich Thormeyer (1775-1842) και εκτέλεσε ο γλύπτης Christian Gottlieb Kühn (1780-1828), καθώς και μόλις τρία χρόνια πριν από τη στήλη του μνημείου μας, το 1840, σε μνημείο στο νεκροταφείο της Βόννης.
Ο μελετητής της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής Κώστας Η. Μπίρης (1899-1980) την αποδίδει από το 1949 με πιθανότητες στον αρχιτέκτονα Σταμάτιο Κλεάνθη (1802-1862). Μόνο στοιχείο για τέτοιαν απόδοση είναι το ότι ο Κλεάνθης είχε λάβει μέρος στον Ιερό Λόχο ως ένας από τους 400 νεαρής ηλικίας Έλληνες εθελοντές που πολέμησαν.
Μάλλον η συμμετοχή του στον αγώνα των Ιερολοχιτών τον έκανε και να μην την υπογράψει. Το ηρώο πρέπει να πιστωθεί σε έμπειρο μαρμαρογλύπτη, όπως προδίδει και η κατεργασία του στεφανωμένου ξίφους στην πρόσθια όψη της στήλης.
Το ηρώο των Ιερολοχιτών στη Ρουμανία
Το 1884, χάρη στην πρωτοβουλία της συντακτικής επιτροπής ελληνικής εφημερίδας του Βουκουρεστίου, ανιδρύθηκε στο Δραγατσάνι δεύτερο μνημείο του Ιερού Λόχου, έργο των εγκατεστημένων στο Βουκουρέστι Νικολάου Ι. Χαλεπά (1855-1932), αδελφού του γλύπτη της Κοιμωμένης, και Ιωάννη Τζ. Λαμπαδίτη (γ. 1852-1918).
Πρόκειται για μαρμάρινη μονολιθική στήλη με ανάγλυφο σταυρό σε ημισέληνο και κάτω από αυτόν με ανάγλυφο το σήμα των Ιερολοχιτών, το κρανίο. Στην κύρια πρόσοψή του, στο κέντρο ανάγλυφου δάφνινου και δρύινου στεφανιού, αναγράφεται με χρυσά γράμματα η κεφαλαιογράμματη επιγραφή: «Διαβάτα, άγγειλον ότι ενθάδε κείμεθα / υπέρ ελευθερίας αγωνισάμενοι».
Στις άλλες τρεις μνημονεύονται ο βασιλιάς της Ρουμανίας Κάρολος Α’ (1839-1914) και οι αγωνιστές στην ελληνική και στη ρουμανική γλώσσα. Το μνημείο αποτελεί προσφορά της ελληνικής παροικίας στη Ρουμανία, ενώ το 2007 το αποκατέστησε η Alpha Bank.
