Ο Σεπτέμβριος του 1948 δεν ήταν ο καλύτερος μήνας για τον Ελληνικό Στρατό (ΕΣ). Μετά από μεγάλες θυσίες είχε καταληφθεί ο Γράμμος, αλλά στο Βίτσι σημειώθηκε αποτυχία που παραλίγο να καταλήξει σε τραγωδία όταν, αντεπίθεση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ – ο στρατός του ΚΚΕ) διέσπασε το μέτωπο, λόγω ανικανότητας της τοπικής διοίκησης του Ελληνικού Στρατού.
Ύστερα από το ατύχημα αυτό οι δυνάμεις του Ελληνικού Στρατού. αποσύρθηκαν στην τοποθεσία Φαλτσάτα – Αγ. Κυριακή – Δεντροχώρι – Μπόκοβικ καλύπτοντας την πόλη της Καστοριάς που απείχε κατά μέσο όρο 15 χλμ. μόλις από το μέτωπο. Την εν λόγω αμυντική τοποθεσία έτεμνε σχεδόν κάθετα ο ποταμός Αλιάκμονας.
Δυνάμεις και σχέδια
Το δυτικά του ποταμού τμήματα της τοποθεσία κατείχαν οι 45η και 61η Ταξιαρχία Πεζικού (ΤΞΠΖ) του Ε.Σ.(έξι συνολικά τάγματα) και το ανατολικό έως το Μπίκοβικ η 3η Ορεινή και η 73η ΤΞΠΖ. Την εφεδρεία αποτελούσε η υπό ανασυγκρότηση 22η ΤΞΠΖ με δυο τάγματα, που είχε διαλυθεί στο Μάλι Μαδ.
Στην άλλη πλευρά του λόφου η ηγεσία του ΔΣΕ αποφάσισε να εκμεταλλευτεί την επιτυχία της στο Μάλι Μαδ δίνοντας νέο χτύπημα στους «μισθοφόρους μοναρχοφασίστες του Τρούμαν», αποτρέποντας την ανασυγκρότηση των στην περιοχή δυνάμεων του Ε.Σ. και κερδίζοντας ακόμα και την πόλη της Καστοριάς.
Το σχέδιο ενεργείας στο οποίο κατέληξε η ηγεσία του ΔΣΕ ήταν ριψοκίνδυνο. Προέβλεπε το κύριο πλήγμα να δοθεί στην περιοχή Φλατσάτα – Δεντροχώρι έναντι της 45ης και 61ης ΤΞΠΖ του ΕΣ με παράλληλη απασχόληση των άλλων δυνάμεων του στρατού.
Στόχος ήταν η διάσπαση της αμυντικής τοποθεσίας των αμυνομένων με συνδυασμό κατά μέτωπο επιθέσεων και εις βάθος διεισδύσεων με προέλαση ως τα χωριά Μεσοποταμιά, Κορομηλιά και Λεύκη όπου βρίσκονταν οι υπό ανασυγκρότηση δυνάμεις του Ε.Σ.
Αν επιτύγχαναν δεν θα υπήρχε τίποτε άλλο μεταξύ των δυνάμεων του ΔΣΕ και της Καστοριάς που θα έπεφτε σαν ώριμο φρούτο στα χέρια τους προς «επιμελητειακή εκμετάλλευση» (λεηλασία) και (βίαιη) στρατολογία. Η ηγεσία του ΔΣΕ θεώρησε πως η ήττα στο Μάλι Μαδ είχε υπονομεύσει σε τέτοιο βαθμό το ηθικό των αδρών του Ε.Σ. που δεν θα στέκονταν να πολεμήσουν όταν αντιλαμβάνονταν ότι κινδύνευαν να κυκλωθούν από τα ενεργούντα τις διεισδύσεις τμήματά της.
Έτσι αποφάσισαν να επιτεθούν με την 16η, 107η και 108η ταξιαρχία στον τομέα Φαλτσάτα – Δεντροχώρι, με έμφαση στην περιοχή Δεντροχωρίου, ενώ η 14η ταξιαρχία του ΔΣΕ θα απασχολούσε τα ανατολικά του Αλιάκμονα τμήματα του ΕΣ.
Επίθεση μες τη νύκτα
Περί τις 02.00 τα ξημερώματα της 19ης Σεπτεμβρίου 1948 οι δυνάμεις του ΔΣΕ που είχαν αναλάβει την αποστολή διείσδυσης ξεκίνησαν την πορεία τους. Τα τμήματα αυτά κατάφεραν εκμεταλλευόμενα τη διαμόρφωση του εδάφους (δάση, χαράδρες), να περάσουν πίσω από τα σημεία στηρίγματος των αμυνομένων. Κατόπιν περίμεναν. Στις 05.00 τα λοιπά τμήματα του ΔΣΕ επιτέθηκαν κατά μέτωπο. Παράλληλα επιτέθηκαν και τα διεισδύσαντα τμήματα φτάνοντας έως τις θέσεις του πυροβολικού του Ελληνικού Στρατού.
Ακολούθησε ιδιαίτερα άγριος αγώνας σώμα με σώμα. Χειροβομβίδες, ξιφολόγχες, μαχαίρια, ξύλα, πέτρες χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον. Οι αντίπαλοι πιάστηκαν στα χέρια. Πουθενά όμως οι του ΔΣΕ δεν κατάφεραν να επικρατήσουν. Οι στρατιώτες, οι «μοναρχοφασίστες, μισθοφόροι του Τρούμαν», με το καταρρακωμένο, υποτίθεται, ηθικό, όπως η ηγεσία τους, τους βαυκάλιζε, στάθηκαν απέναντι στους μαχητές του ΔΣΕ με πείσμα, αυτοθυσία και αποφασιστικότητα.
Και σαν να μην έφτανε αυτό με ορμητικές και καίριες αντεπιθέσεις, οι δυνάμεις του Ελληνικού Στρατού απέκοψαν τα διεισδύσαντα τμήματα του ΔΣΕ. Οι εν λόγω δυνάμεις απομονώθηκαν και σταδιακά εξοντώθηκαν στην χαράδρα του Ξηροποτάμου και στο δάσος της Λαπάτας. Η εκκαθάριση διήρκεσε μέχρι την 21η Σεπτεμβρίου.
Η επιχείρηση κατέληξε σε πλήρη και βαριά ήττα του ΔΣΕ. Επί του πεδίου βρέθηκαν 528 νεκροί αντάρτες. Άλλοι 135 αιχμαλωτίστηκαν και 47 συνελήφθησαν τραυματίες. Υπολογίζεται όμως πως οι απώλειες του ΔΣΕ ξεπέρασαν τους 1.000 μαχητές δεδομένου ότι πολλοί νεκροί και τραυματίες είχαν ήδη απομακρυνθεί από την περιοχή. Αποτελούσε πάγια τακτική του ΔΣΕ να απομακρύνει νεκρούς και τραυματίες από τα πεδία των μαχών ώστε να μη μπορούν να καθοριστούν οι απώλειές του από τον Ελληνικό Στρατό.
Αιτία της ήττας για τον ΔΣΕ ήταν, κατά κύριο λόγο, η υποτίμηση του Ελληνικού Στρατού. Ο ΔΣΕ είχε κερδίσει μια σημαντική νίκη στο Μάλι Μαδ. Αυτή όμως δεν οφειλόταν τόσο στη δική του αξία ή ισχύ όσο στην ανικανότητα μερικών αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού.
