Ηταν άνθρωποι του πνεύματος που άφησαν τη σκηνή και την πένα για να φορέσουν τη στολή και να σταθούν στο πλευρό των συμπολιτών τους. Για πολλούς από αυτούς η εμπειρία του πολέμου δεν αποτέλεσε απλώς ένα επεισόδιο στη ζωή τους, αλλά καθόρισε την πορεία και τη στάση τους απέναντι στην τέχνη, στην κοινωνία και την Ιστορία.
Ο Λάμπρος Κωνσταντάρας υπήρξε από τους πρώτους που παρουσιάστηκαν εθελοντικά στο αλβανικό μέτωπο. Σε ηλικία 27 ετών, με τον βαθμό του έφεδρου αξιωματικού, βρέθηκε στην πρώτη γραμμή, πλάι στον στενό του φίλο Οδυσσέα Ελύτη. Κατά τη διάρκεια μιας μάχης τραυματίστηκε σοβαρά και σώθηκε χάρη στην παρέμβαση του ποιητή, ο οποίος τον μετέφερε αιμόφυρτο σε νοσοκομείο. Από τον τραυματισμό του έμεινε με προβλήματα στον γοφό και στο κεφάλι, τα οποία τον ταλαιπωρούσαν για όλη του τη ζωή. Παρά ταύτα, μόλις ανάρρωσε, ζήτησε να επιστρέψει στο Μέτωπο, πράξη που του χάρισε παράσημο ανδρείας.
Την ίδια περίοδο ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος πολέμησε σε δύσκολες επιχειρήσεις στα βουνά της Ηπείρου, υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες. Είχε αφηγηθεί αργότερα πως σε μια μάχη στη Χειμάρρα οι στρατιώτες αναγκάστηκαν να πολεμήσουν με πέτρες, καθώς είχαν ξεμείνει από πυρομαχικά. Μετά τη συνθηκολόγηση, γύρισε με τα πόδια ως το Διακοφτό. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής συνέχισε να παίζει στο θέατρο, αλλά η στάση του απέναντι στους Γερμανούς ήταν αμετακίνητη: όταν τον επισκέφθηκε για να τον συγχαρεί ο κατοχικός διοικητής Μαξ Μέρτεν, ο Παπαγιαννόπουλος αρνήθηκε να τον δεχθεί.
Αλλά και ο Μίμης Φωτόπουλος συμμετείχε ενεργά στην Εθνική Αντίσταση. Χρησιμοποιώντας τη μόρφωσή του, ανέλαβε ρόλο διαφωτιστή, μεταφέροντας τις ιδέες της απελευθέρωσης στον λαό. Το 1944 εντάχθηκε στους Ενωμένους Καλλιτέχνες, θίασο που ανέβαζε παραστάσεις σε υπόγεια θέατρα. Στα βουνά της Αλβανίας βρέθηκε και ο Κώστας Χατζηχρήστος, ο οποίος πριν από τον πόλεμο είχε αποφοιτήσει από τη Στρατιωτική Σχολή της Σύρου. Πολέμησε τις πρώτες εβδομάδες του Μετώπου, αλλά υπέστη κρυοπαγήματα και μεταφέρθηκε στα μετόπισθεν.
Υπηρέτησε στη διοίκηση νοσοκομείου στην Κορυτσά, όπου έζησε περιστατικά, όπως ο ίδιος αφηγούνταν αργότερα με χιούμορ. Παρά τις δοκιμασίες, έδειξε ανθρωπιά και ευαισθησία, όπως όταν αρνήθηκε να εκτελέσει δύο νεαρούς Ιταλούς αιχμαλώτους, πράξη που του στοίχισε την οργή του ανωτέρου του.
Από τους σημαντικότερους ηθοποιούς της γενιάς του, ο Μάνος Κατράκης υπηρέτησε, επίσης, στην πρώτη γραμμή. Είδε με τα μάτια του τον διοικητή του να αυτοκτονεί μετά τον αφοπλισμό της μονάδας. Με την επιστροφή του στην Αθήνα βρέθηκε αντιμέτωπος με την πείνα και τις κακουχίες της Κατοχής, όμως δεν έμεινε αμέτοχος. Συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση, ενώ η άρνησή του να υπογράψει δήλωση μετανοίας τον οδήγησε στη Μακρόνησο και στον Αη Στράτη, όπου έμεινε εξόριστος επί χρόνια. Επέστρεψε στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του ’50, σημαδεμένος, αλλά αλύγιστος.
Στρατιωτική ζωή
Ο Κώστας Παπαχρήστος, γνωστός αργότερα από τους ρόλους του ένστολου αστυνομικού, είχε δείξει από μικρός την αγάπη του για τη στρατιωτική ζωή. Εθελοντής από τα 17 του στην αεροπορία, βρέθηκε και πάλι στο Μέτωπο το 1940. Πολέμησε στη Βόρεια Ηπειρο και μετά την Κατοχή τιμήθηκε με το μετάλλιο του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Η εμπειρία αυτή επηρέασε και την κινηματογραφική του παρουσία, χαρίζοντάς του την πειθαρχία και την αυστηρότητα που τον χαρακτήριζαν στις ταινίες.
Μια ξεχωριστή περίπτωση ήταν και ο Φιλοποίμην Φίνος, ο μετέπειτα δημιουργός της Φίνος Φιλμ. Με την έναρξη του πολέμου, ο Φίνος εντάχθηκε στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού και κινηματογραφούσε την ελληνική εκστρατεία στο αλβανικό μέτωπο. Μετακινούμενος κάτω από δύσκολες συνθήκες, κατέγραψε τις μάχες και την καθημερινότητα των στρατιωτών. Οταν οι Γερμανοί εισέβαλαν, κατάσχεσαν τον εξοπλισμό του και κατέστρεψαν μεγάλο μέρος των φιλμ, όμως εκείνος κατάφερε να διασώσει μερικά αρνητικά, που αποτελούν σήμερα πολύτιμα ιστορικά τεκμήρια.
Το 1944 συνελήφθη μαζί με τον πατέρα του, ο οποίος εκτελέστηκε από τα κατοχικά στρατεύματα. Ο Φίνος σώθηκε, αλλά αναγκάστηκε να παραχωρήσει την περιουσία του στους Γερμανούς. Ανάμεσα στους διανοούμενους που βρέθηκαν στο Μέτωπο ήταν και ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης. Ως ανθυπολοχαγός του Στρατηγείου του Α’ Σώματος Στρατού, μετατέθηκε στη ζώνη πυρός τον Δεκέμβριο του 1940. Προσεβλήθη από κοιλιακό τύφο και μεταφέρθηκε στα Γιάννενα, όπου κινδύνεψε να πεθάνει. Η εμπειρία αυτή τον ενέπνευσε να γράψει λίγα χρόνια αργότερα το «Ασμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας», έργο αφιερωμένο στους συμπολεμιστές του. Κατά την Κατοχή συμμετείχε και εκείνος στην Εθνική Αντίσταση, χωρίς όμως να εγκαταλείψει την ποιητική του δημιουργία.
Ο λογοτέχνης Αγγελος Τερζάκης πολέμησε, επίσης, στα βουνά της Αλβανίας. Οι μαρτυρίες του γιου του αναφέρουν πως γύρισε σπίτι του αγνώριστος, με γένια και κουρελιασμένα ρούχα, φορτωμένος ψείρες και εξάντληση. Σε μια επιχείρηση γλίτωσε τον θάνατο από καθαρή τύχη, όταν ο λοχαγός του τον κράτησε πίσω, γνωρίζοντας πως η αποστολή ήταν καταδικασμένη. Από αυτή την εμπειρία άντλησε υλικό για το μεταγενέστερο έργο του «Απρίλης».
Ο Γεώργιος Θεοτοκάς, συγγραφέας και διανοούμενος της Γενιάς του ’30, κατέγραψε στο ημερολόγιό του τη συγκίνηση και την έξαρση της ημέρας που ξέσπασε ο πόλεμος. Αν και αρχικά αποπέμφθηκε όταν παρουσιάστηκε ως εθελοντής, επέμεινε να καταταγεί και τελικά υπηρέτησε για σύντομο διάστημα χωρίς να φτάσει στο Μέτωπο. Η έντονη επιθυμία του να συμμετάσχει στον αγώνα και η απογοήτευσή του που δεν τα κατάφερε αποτυπώνονται στα γραπτά του, ιδίως στο μυθιστόρημα «Ασθενείς και οδοιπόροι», όπου αναπλάθει λογοτεχνικά τη συλλογική εμπειρία του πολέμου και της Κατοχής.
Τερζάκης
Από τους εικαστικούς καλλιτέχνες, ο Γιάννης Τσαρούχης επιστρατεύτηκε στο Μηχανικό και βρέθηκε στην Αλβανία. Εκεί φιλοτέχνησε την εικόνα της «Παναγίας της Νίκης», βασισμένη στις αφηγήσεις στρατιωτών που πίστευαν πως είχαν δει το θεϊκό πρόσωπο να τους εμψυχώνει στη μάχη. Χωρίς καμβά και υλικά, ζωγράφιζε ακόμα και πάνω σε κιβώτια τροφίμων. Μετά την επιστροφή του ίδρυσε ιδιωτική σχολή ζωγραφικής και κατέγραψε τις εμπειρίες του σε μαρτυρίες και σχέδια.
Ο ποιητής Νίκος Καββαδίας, ήδη 30 ετών το 1940, υπηρέτησε ως τραυματιοφορέας και αργότερα ως ασυρματιστής στο αλβανικό μέτωπο. Με τη συνθηκολόγηση, γύρισε στην Αθήνα και έγραψε ποιήματα εμπνευσμένα από τον πόλεμο και την Αντίσταση, όπως το «Στον τάφο του ΕΠΟΝίτη» και το «Αθήνα 1943». Η συμμετοχή του στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο επηρέασε βαθιά την ποιητική του ταυτότητα, καθιστώντας τον άνθρωπο που συνέδεσε τη θάλασσα, τον πόλεμο και τον στοχασμό σε ένα ενιαίο σύμπαν γραφής.
https://www.dimokratia.gr/life/612381/to-parasimo-andreias-ston-lampro-konstantara-i-exoria-toy-manoy-katraki-kai/
