Αλέξανδρος Μαλλιάς*
Ως διπλωμάτης, κυρίως όμως ως πολίτης, στη γνώση και τη σοφία των λίγων αναζητώ την άριστη απάντηση, την καλύτερη λύση. Ας ξαναθυμηθούμε κάποια διαχρονικά αξιώματα, υποθήκες και παρακαταθήκες της Ιστορίας. Όχι για να δοξαστούμε, αλλά για να αυτοδιδαχθούμε. Μας τις υπενθυμίζουν αναγκαστικά οι ιστορικά βαριές επετειακές χρονιές 2020-2023 : Θερμοπύλες, Σαλαμίνα, Πλαταιές, Επανάσταση του 1821, Συνθήκη των Σεβρών, ελληνικό εκστρατευτικό σώμα στην ιωνική και αιολική γη, πολιτικά, διπλωματικά και επιχειρησιακά λάθη μας, διχασμός, καταστροφή, προσφυγιά και εξανδραποδισμός, Συνθήκη της Λωζάννης. Επίσης, τα 60χρονα της Συνθήκης της Ζυρίχης και του Λονδίνου (Κύπρος). Ευκαιρίες και αφορμές για αναστοχασμό.
Ο Ηρόδοτος στις ιστορίες του καταγράφει την αρετή των Ελλήνων στην ειρήνη και στον πόλεμο. Είναι ο πρώτος που μας προειδοποιεί για το διαχρονικά επίκαιρο δίλημμα των εξ Ανατολών εισβολέων, «γη και ύδωρ ή εξανδραποδισμός και καταστροφή». Επίκαιροι είναι οι Διάλογοι του Δημάρατου με τον Ξέρξη κατά την προετοιμασία και κατά τη διάρκεια της καταστρεπτικής για το βασίλειο των Περσών εκστρατεία κατά της Ελλάδας, το 480 π.Χ. Περιορίζομαι στη λιγότερο γνωστή προειδοποίηση του αυτοεξόριστου στην αυλή των Αχαιμενιδών βασιλιά της Σπάρτης ότι «... σε καμία περίπτωση (οι Ελληνες) δεν θα δεχθούν μηνύματα που σημαίνουν υποδούλωση της Ελλάδας... (Πολύμνια, 101-103)».
Ο κορυφαίος του σοφιστικού διαφωτισμού Πρωταγόρας, στο γραπτό του «Αλήθεια η Καταβάλλοντες» έβαλε τον άνθρωπο στο κέντρο του φιλοσοφικού του προβληματισμού: «Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε μη όντων ως ουκ εστίν» (όλα καθορίζονται από τον άνθρωπο, πραγματική υπόσταση έχουν όσα βλέπει και όσα πιάνει). Ας μην ξεχνάμε όμως ότι από τη δική του πλευρά, ο Εφέσιος Ηράκλειτος, θεωρούμενος και ως ο «σκοτεινός» φιλόσοφος, έγραφε («Περί Φύσεως») ότι ο «πόλεμος πάντων μεν πατήρ έστι, πάντων δε βασιλεύς...» (Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς των πάντων...). Ανθρωπος, πόλεμος.
Να μιλήσουμε για την ειρήνη; Το μέτρο των πραγμάτων θα έπρεπε να είναι η ειρήνη. Ειρήνη δεν σημαίνει όμως μόνο την αποφυγή του πολέμου ή αποτροπή στρατιωτικής αναμέτρησης. Διαβάζω ότι κατά τον Πλάτωνα «άνοιαν δη μοι δοκεί καταγνώναι των πολλων ως ου μανθανόντων ότι πόλεμος αεί πάσιν διά βίου συνεχής εστί προς άπασας τας πόλεις...». Έχοντας μελετήσει και τον Πλάτωνα, ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ κήρυττε ότι «ειρήνη δεν είναι η απουσία πολέμου, αλλά η επικράτηση του Δικαίου». Αυτή είναι η δική μας ειρήνη, αυτήν επιδιώκουμε. Ειρηνική επίλυση των διαφορών, βασισμένη στο Δίκαιο. Ειρήνη δεν εξασφαλίζεται με υποταγή και με επαχθείς όρους.
Η μεταδικτατορική ιστορία μάς διδάσκει ότι σε τέσσερις περιπτώσεις (1976, 1987, 1996, 2020) επί τεσσάρων διαφορετικών κυβερνήσεων και με εντελώς διαφορετικούς πρωθυπουργούς εξασφαλίσαμε την ειρήνη. Τον μη πόλεμο καλύτερα. Πώς και γιατί; Επειδή δείξαμε ότι ναι μεν αποκλειστικά την ειρήνη θέλουμε, είμαστε όμως έτοιμοι και αποφασισμένοι αν απαιτηθεί για σύγκρουση. Μετρά μόνο το συνταγματικό και ηθικό, γραφτό και άγραφο, καθήκον να διαφυλάξουμε την εθνική μας κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα. Έτσι τιμούμε και το πραγματικό νόημα των επετείων.
Εν τούτοις, υπάρχει κριτική για το περιεχόμενο των όρων της ειρήνης ή της μη πολεμικής σύγκρουσης: το 1976 (Βέρνη), το 1987 (Νταβός - mea culpa), το 1996 (Ιμια και Μαδρίτη). Άδικη κατά τους εκάστοτε κυβερνώντες, επιβεβλημένη για τους επικριτές τους στην αντιπολίτευση. Υπάρχουν προφανώς και μετά το 1996 κάποιες «άτυπες διευθετήσεις» και ειδικά την πενταετία 2015-2019. Θεωρήσαμε όμως ότι εξασφάλιζαν την ειρήνη.
Και όμως. Παρά τα όσα έχουν εν τω μεταξύ αποδειχθεί για τη φύση, την αμεσότητα, τον υβριδικό και συμβατικό χαρακτήρα των επιθετικών δράσεων και το μέγεθος της απειλής -24 χρόνια μετά την στρατιωτικοποιημένη κρίση των Ιμίων-, ο θεσμικός συντονισμός της πολιτικής εθνικής ασφάλειας δεν περιλαμβάνεται στο τρέχον χρονοδιάγραμμα του επιτελικού κράτους. Ταυτόχρονα σημειώνω χάριν ακριβείας ότι, παρά ταύτα, το σύστημα λειτούργησε για πολλούς απρόσμενα καλά κατά την υποδειγματική πατριωτική αντίδραση στον Έβρο (Μάρτιος) και τώρα στο Αιγαίο. Η διαπίστωση αυτή δεν αναιρεί τη σημασία της πρώτης.
Αναθεωρητισμός
Στόχος της Νέας Τουρκίας του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δεν είναι η εξασφάλιση των όρων μίας έντιμης ειρήνης -όπως την προσδιόριζε ο Ελευθέριος Βενιζέλος- που θα διασφαλίζει τις σχέσεις καλής γειτονίας και συνεργασίας με την Ελλάδα. Στόχος του είναι η «προσαρμογή» της Ελλάδας στους όρους του παιχνιδιού της Τουρκίας. Δεν έχει βραχυπρόθεσμο χαρακτήρα. Δεν υπαγορεύεται καν αποκλειστικά από τις υποθαλάσσιες πηγές πλούτου. Στοχεύει μετά τη νέα κατά δήλωσή του κατάργηση της Συνθήκης των Σεβρών, 1920, να αντικαταστήσει στην πράξη και τη Συνθήκη της Λωζάννης, 1923.
Εδώ και χρόνια, η Άγκυρα συστηματικά την υπονομεύει και μονομερώς αναθεωρεί. Ο,τι σήμερα δρομολογηθεί, δεν θα είναι μία νέα προσωρινή διευθέτηση με όρους ειρήνης ή «μη πολέμου». Θα αποτελέσει για την Τουρκία την αφετηρία και τη γραπτή ή άγραφη βάση επιβολής του πλαισίου συμβίωσής μας που θα υποκαταστήσει τους όρους της Λωζάννης. Μας το υπενθυμίζει η διευρυμένη τουρκική ημερήσια διάταξη. Τη γνωρίζουμε άλλωστε στο σύνολό της από το πλαίσιο των «διερευνητικών συνομιλιών». Εδώ και δεκαετίες αναγράφεται στη σελίδα του τουρκικού ΥΠΕΞ. Τίθεται επίσημα και δημόσια από την Άγκυρα ως βάση του «διαλόγου» και πλαίσιο της «λύσης πακέτου».
Εδώ και χρόνια, η Άγκυρα συστηματικά την υπονομεύει και μονομερώς αναθεωρεί. Ο,τι σήμερα δρομολογηθεί, δεν θα είναι μία νέα προσωρινή διευθέτηση με όρους ειρήνης ή «μη πολέμου». Θα αποτελέσει για την Τουρκία την αφετηρία και τη γραπτή ή άγραφη βάση επιβολής του πλαισίου συμβίωσής μας που θα υποκαταστήσει τους όρους της Λωζάννης. Μας το υπενθυμίζει η διευρυμένη τουρκική ημερήσια διάταξη. Τη γνωρίζουμε άλλωστε στο σύνολό της από το πλαίσιο των «διερευνητικών συνομιλιών». Εδώ και δεκαετίες αναγράφεται στη σελίδα του τουρκικού ΥΠΕΞ. Τίθεται επίσημα και δημόσια από την Άγκυρα ως βάση του «διαλόγου» και πλαίσιο της «λύσης πακέτου».
Η Άγκυρα στοχεύει ταυτόχρονα στον κλονισμό της εμπιστοσύνης των Ελλήνων πολιτών στην Πολιτεία και στους πολιτικούς της. Το ζήσαμε με τον Έβρο.
Έχει αναλογιστεί κανείς πώς θα ήταν η Ελλάδα και η θέση της στην Ευρωπαϊκή Ένωση αν η Τουρκία είχε πετύχει τον σκοπό της; Το ξαναζήσαμε την επομένη της τριμερούς του Βερολίνου. Συνειδητοποιούμε ότι δεν μπορούμε να υπολογίζουμε στη φερεγγυότητα, την αξιοπιστία και την εχεμύθεια της άλλης πλευράς. Στοιχεία απαραίτητα κάθε εμπιστευτικού διπλωματικού διαλόγου. Επιπλέον, καλό είναι να συζητούμε Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ). Ας αρχίσουμε όμως από την ελλειμματική και ελλειπτική εφαρμογή από την Τουρκία των αρχικών ΜΟΕ που είχαν συμφωνηθεί το 1987 (Κάρολος Παπούλιας - Μεσούτ Γιλμάζ). Χρήσιμα τα μέτρα, χρησιμότερη η εφαρμογή τους.
Έχει αναλογιστεί κανείς πώς θα ήταν η Ελλάδα και η θέση της στην Ευρωπαϊκή Ένωση αν η Τουρκία είχε πετύχει τον σκοπό της; Το ξαναζήσαμε την επομένη της τριμερούς του Βερολίνου. Συνειδητοποιούμε ότι δεν μπορούμε να υπολογίζουμε στη φερεγγυότητα, την αξιοπιστία και την εχεμύθεια της άλλης πλευράς. Στοιχεία απαραίτητα κάθε εμπιστευτικού διπλωματικού διαλόγου. Επιπλέον, καλό είναι να συζητούμε Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ). Ας αρχίσουμε όμως από την ελλειμματική και ελλειπτική εφαρμογή από την Τουρκία των αρχικών ΜΟΕ που είχαν συμφωνηθεί το 1987 (Κάρολος Παπούλιας - Μεσούτ Γιλμάζ). Χρήσιμα τα μέτρα, χρησιμότερη η εφαρμογή τους.
Επιβάλλεται ταυτόχρονα να μη σκεφτόμαστε μόνο μέσα στο επιχειρησιακό πλαίσιο μίας «στρατιωτικής σύγκρουσης». Αν εδώ και καιρό απαντούσαμε αναλογικά στις τουρκικές προκλήσεις, δεν θα φτάναμε στο κατώφλι της σύγκρουσης. Αυτό είναι το μεγαλύτερο όφελος της στάσης μας στον Εβρο και στο Αιγαίο. Τονώθηκε η αυτοπεποίθησή μας και ενώ πολλαπλασιάστηκαν τα ερωτηματικά για την άλλη πλευρά. Στη στάση μας απέναντι στη Τουρκία η ενότητα είναι αυτοσκοπός. Ο πρόεδρος Ερντογάν κατάφερε μέσα σε λιγότερο από έξι μήνες να συσπειρώσει τους Έλληνες. Σπάνια η αυτοπεποίθηση και η αποφασιστικότητα ήταν στο σημερινό επίπεδο.
Η διαχρονική πολιτική κατευνασμού που θεώρησε η Τουρκία ότι ακολουθούσε η Ελλάδα, την οδήγησε σε εσφαλμένες εκτιμήσεις. Τώρα μας προσάπτει υπερβολική αντίδραση και φιλοπόλεμες διαθέσεις. Σήμερα μόνο η σταθερή, πειστική και αξιόπιστη ενίσχυση των αποτρεπτικών μας δυνατοτήτων μπορεί να συνεισφέρει αποτελεσματικά στην αναγκαία και αναντικατάστατη διπλωματία προς ειρηνική επίλυση των διαφορών.
Η διαχρονική πολιτική κατευνασμού που θεώρησε η Τουρκία ότι ακολουθούσε η Ελλάδα, την οδήγησε σε εσφαλμένες εκτιμήσεις. Τώρα μας προσάπτει υπερβολική αντίδραση και φιλοπόλεμες διαθέσεις. Σήμερα μόνο η σταθερή, πειστική και αξιόπιστη ενίσχυση των αποτρεπτικών μας δυνατοτήτων μπορεί να συνεισφέρει αποτελεσματικά στην αναγκαία και αναντικατάστατη διπλωματία προς ειρηνική επίλυση των διαφορών.
Δεν γνωρίζω αν προκρίνοντας ως «μέτρο πάντων την ειρήνη» κινδυνεύω να χαρακτηριστώ ως υποχωρητικός. Περί ειρήνης, λοιπόν. Ο Θουκυδίδης προειδοποιεί όμως με τα λόγια των Κορινθίων πρέσβεων πως «ο καλύτερος τρόπος για να εξασφαλίσει κανείς μία σταθερή ειρήνη είναι να αποφεύγει να μεταχειρίζεται τη δύναμή του για να αδικεί, αλλά και να δείχνει ότι είναι αποφασισμένος να μην ανεχθεί να τον αδικούν...» (Ιστορία Πελοποννησιακού Πολέμου Α' 70-71). Ειρήνη λοιπόν πραγμάτων πάντων μέτρο; Μία έντιμη λύση που θα εξασφαλίζει την αξιοπρεπή ειρήνη βασισμένη στην ισορροπία που διασφαλίζει μόνο το Διεθνές Δίκαιο είναι προτιμότερη των καταστροφών μίας πολεμικής αναμέτρησης. Και για τις δύο χώρες.
Τέλος, ας μην ξεχνάμε την τόσο επίκαιρη προειδοποίηση των πρέσβεων των Αθηναίων προς τους Λακεδαιμονίους λίγο πριν η Σπάρτη λάβει την απόφαση να κηρύξει τον πόλεμο. Μας την παραδίδει τόσο επίκαιρα ο Θουκυδίδης:
«... Σκεφθείτε, επίσης, προτού τον αναλάβετε, πόσο απρόβλεπτες είναι οι εξελίξεις του πολέμου. Όσο γίνεται μακρύτερος, τόσο η έκβασή του καταντάει να εξαρτάται από τυχαία περιστατικά, μπροστά στα οποία και εσείς και εμείς βρισκόμαστε στην ίδια μοίρα. Είναι περιπέτεια από την οποία κανείς δεν ξέρει πώς θα βγει. Όταν οι άνθρωποι ριχτούν στον πόλεμο, αρχίζουν από εκείνο με το οποίο θα έπρεπε να τελειώσουν, δηλαδή αρχίζουν από τη δράση και μόνο άμα κακοπάθουν αρχίζουν τις διαπραγματεύσεις...».
* Ο Αλέξανδρος Μαλλιάς είναι Πρέσβης επί τιμή, συγγραφέας του βιβλίου που μόλις κυκλοφόρησε «Τα Σύνορα - Αναθεωρητισμός» (εκδόσεις Ι. Σιδέρης)
**Αναδημοσίευση από την εφημερίδα Φιλελεύθερος που κυκλοφόρησε το Σάββατο 15 Αυγούστου.