Ουκρανία, Ιανουάριος, 1933. Καθώς αποβιβάζονται στον σιδηροδρομικό σταθμό στο Χάρκοβο στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού κοιτούν γύρω τους. Οι απέραντοι κάμποι είναι ερημωμένοι και τα σπίτια εγκαταλελειμμένα. Σκυλιά δεν γαβγίζουν, γάτες δεν νιαουρίζουν, οι αγελάδες, τα γουρούνια και οι κότες έχουν εξαφανιστεί. Έχει προηγηθεί ο γνωστός οργανωμένος και συστηματικός λιμός που ξεκίνησε την άνοιξη του 1932 για να κορυφωθεί μέσα στο 1933.
Οι ιστορικοί αποφαίνονται ότι ποτέ δεν θα μάθουμε με ακρίβεια τον αριθμό των θυμάτων του εφιαλτικού "Χολοντομόρ", (Holodomor), όπως αποκαλούν τον συγκεκριμένο λιμό οι Ουκρανοί, ονομασία που παραπέμπει στις ουκρανικές λέξεις "holod" (πείνα) και "mor" (εξόντωση). Εκτιμάται όμως πως 3,3 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν από τον λιμό που ξέσπασε σταδιακά, μετά την εκπόνηση του πρώτου σταλινικού πενταετούς πλάνου το 1928. Άλλοι τόσοι Ουκρανοί πέθαναν συνολικά από τις εκτελέσεις και τις εκτοπίσεις.
Προτού πεθάνουν, οι αγρότες έφαγαν όσα από τα ζωντανά δεν τους είχαν πάρει οι σοβιετικές αρχές, αγελάδες, γουρούνια, κοτόπουλα. Έπειτα έφαγαν τα σκυλιά, οικόσιτα και αδέσποτα, έπειτα τις γάτες. Όταν δεν έμεινε ζωντανό ζώο, οι πιο δυνατοί άρχισαν να τρώνε τους πιο αδύναμους, τους ετοιμοθάνατους και τους πεθαμένους.
Ήταν η εποχή της κολεκτιβοποίησης των αγροτικών περιοχών και του βίαιου εκβιομηχανισμού της Σοβιετικής Ένωσης, και της αντίστασης των Ουκρανών κουλάκων να ενταχθούν στα κολχόζ.
Η μεγαλύτερη κοινωνική τάξη στη νεοσύστατη ΕΣΣΔ ήταν η αγροτική. Για να κυλήσει ο τροχός της ιστορίας, αυτή η κατάσταση έπρεπε να ανατραπεί. Ο στόχος-εμπόδιο, λοιπόν, ήταν οι προνομιούχοι κουλάκοι. Τον Δεκέμβριο του 1929, ο Στάλιν ανακοίνωσε ότι οι τελευταίοι θα έπρεπε να "εξοντωθούν ως τάξη". Έτσι, το πρόγραμμα κολεκτιβοποίησης είχε επιπλέον και προγράμματα συλλήψεων και εκτοπισμού.
Στην Ουκρανία, η πολιτική αυτή έλαβε εφιαλτικές διαστάσεις. Οι κλιμακωτές αντιδράσεις από τους Ουκρανούς και οι αθρόες διαφυγές στην Πολωνία, ήταν αρκετές για να πείσουν τον Στάλιν ότι ήταν επιτακτικό να εξουδετερωθούν τα ύποπτα στοιχεία. Ειδικά στην περίπτωση της Ουκρανίας, η κρατική αντιμετώπιση έλαβε ανοιχτά τιμωριτικό χαρακτήρα. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίο, στην πρώτη φάση, οι Ουκρανοί, αλλά και πολίτες από άλλες σοβιετικές περιοχές στα δυτικά, θα υποδεχθούν το 1941 τους Γερμανούς σαν απελευθερωτές.
Στη δραματική αυτή περίοδο της μαρτυρικής χώρας αναφέρεται και η Ουκρανό- Λευκορωσίδα νομπελίστρια Σβετλάνα Αλεξίεβιτς. Στο βιβλίο της, "Το τέλος του κόκκινου ανθρώπου", εκδ. Πατάκη, η Αλεξίεβιτς γράφει: "[…]Η μαμά θυμήθηκε ένα καλοκαίρι που επέστρεφαν με τον μπαμπά από την Κριμαία. Διέσχιζαν την Ουκρανία. Ήταν τη δεκαετία του ’30…η εποχή της κολεκτιβοποίησης…Στην Ουκρανία επικρατούσε ο μεγάλος λιμός, που στα ουκρανικά τον έλεγαν "γκολοντομόρ". Πέθαναν εκατομμύρια…πέθαναν ολόκληρα χωριά…Δεν υπήρχαν άνθρωποι να τους θάψουν…Τους σκότωναν επειδή δεν ήθελαν να πάνε στα κολχόζ. Τους σκότωναν με όπλο την πείνα, (σε μια γη) όπου μπήγεις ένα κομμάτι ξύλο στο έδαφος και φυτρώνει δέντρο. Κι όμως πέθαιναν…ξεψυχούσαν σαν τα ζώα. Τους τα πήραν όλα, μέχρι τον τελευταίο σπόρο.
[…] Τώρα το ξέρω…Στη δουλειά κάνω παρέα με μια Ουκρανέζα, τα έχει ακούσει από τη γιαγιά της…Πως στο χωριό τους μια μάνα σκότωσε με το τσεκούρι το μωρό της για να ταΐσει τα υπόλοιπα παιδιά της. Το ίδιο της το μωρό…Έγιναν όλα αυτά…Φοβόντουσαν να αφήσουν τα παιδιά τους έξω από την αυλή. Τα άρπαζαν όπως αρπάζουν τους σκύλους και τις γάτες. Έσκαβαν στις αυλές και έτρωγαν τα σκουλήκια. […]Τα τρένα περνούσαν χωρίς να σταματήσουν, με τις μηχανές τους στο τέρμα. Οι ελεγκτές έκλειναν τα παράθυρα, κατέβαζαν τα στόρια. Και κανείς δεν ρωτούσε τίποτα κανέναν. Έφταναν στη Μόσχα. Κουβαλούσαν μαζί τους κρασιά, φρούτα…"
Επί του θέματος βεβαίως, είχε, με άλλη "ευκαιρία", προηγηθεί η άποψη περί πείνας του συντρόφου Τρότσκι, ο οποίος με αυθεντική βεβαιότητα(!) είχε γνωματεύσει: "Δεν πρόκειται για πείνα. Όταν ο Τίτος κατέλαβε την Ιερουσαλήμ, οι Εβραίες μητέρες έφαγαν τα παιδιά τους. Μόνο όταν θα αναγκάσω τις μητέρες σας να φάνε τα παιδιά τους, τότε να έρθετε να μου πείτε ‘πεινάμε’".
Στη χειρότερη μοίρα ήταν όσοι είχαν παιδιά. Κάποιοι γονείς τα προστατεύουν κλειδώνοντάς τα σε αγροκτήματα για να γλιτώσουν από τις συμμορίες κανιβάλων. Οι στρατιώτες βλέπουν τους αγρότες –στους οποίους απαγορεύεται να πάρουν οποιοδήποτε τρένο για την πόλη– να σηκώνουν τα παιδιά τους ψηλά μήπως και φιλοτιμηθεί κάποιος επιβάτης να τα πάρει μαζί του…
Βεβαίως, η Σοβιετική Ένωση ουδέποτε θα παραδεχτεί ότι επρόκειτο για οργανωμένο, για έναν τεχνητό λιμό. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1937, η απογραφή που διενήργησε η κυβέρνηση θα αποκαλύψει ότι ο πληθυσμός της Σ. Ε. είχε μειωθεί δραματικά, κυρίως στις περιοχές της Ουκρανίας, του Καζακστάν και της Λευκορωσίας. Ο Στάλιν θα απαγορέψει τη δημοσίευση των στοιχείων και θα διατάξει την εκτέλεση των υπευθύνων της απογραφής.
Αν και ο λιμός συζητήθηκε κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής της Ουκρανίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έγινε ξανά ταμπού κατά τη διάρκεια των μεταπολεμικών χρόνων. Η πρώτη δημόσια αναφορά στη Σοβιετική Ένωση για τον λιμό έγινε το 1986 από τον ουκρανό ποιητή Ιβάν Ντρατς, στον απόηχο της καταστροφής του πυρηνικού σταθμού του Τσερνόμπιλ, αναφέροντάς τον ως παράδειγμα για το πόσο επιζήμια είναι η επίσημη σιωπή.
Λόγω των εκατομμυρίων θυμάτων και της σιωπής του Κρεμλίνου για περισσότερο από μισό αιώνα, ο λιμός αποτελεί σπουδαίο τμήμα της συλλογικής μνήμης της Ουκρανίας, ιδιαίτερα μετά την ανεξαρτησία της το 1991. Μνημεία για τον εορτασμό του Χολοντομόρ έχουν στηθεί στη χώρα, καθώς και από την ουκρανική διασπορά. Η Ημέρα Μνήμης του Χολοντομόρ τιμάται κάθε χρόνο το τέταρτο Σάββατο του Νοεμβρίου.
Αναφορές: - Η. Μαγγλίνης, "Εφιάλτης στην Ουκρανία του μεγάλου λιμού", Καθημερινή, 07/03/22. Σπουδαίες αναφορές, από το κείμενο έχουν ενσωματωθεί στο παρόν
- Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, "Το τέλος του κόκκινου ανθρώπου", εκδ. Πατάκη
- Τίμοθι Σνάιντερ, "Αιματοβαμμένες χώρες" εκδ. Παπαδόπουλος
- https://www.sansimera.gr/articles/1449
* O κ. Κωστούλας είναι τέως Γενικός Διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα.