Γεώργιος – Αλέξανδρος Σγούρος, Επίκουρος Καθηγητής Ενεργειακών Διαθεσίμων και Χαρτογραφίας, ΕΚΠΑ
- Το διεθνές δίκαιο, η ευρωπαϊκή στρατηγική και η εθνική συνείδηση δεν είναι αναγκαστικά αντικρουόμενες έννοιες
Έχοντας ως μοναδική πηγή πληροφόρησης τις ανοικτές πηγές εκτιμούμε ότι η ανάγκη αναλύσεως των συμπεριφορών των δρώντων του γεωπολιτικού συμπλόκου της Ελλάδος απαιτεί την δημιουργία ενός παρατηρητηρίου συστημικών γεωπολιτικών δεικτών και αποδελτίωσης[1]. Είναι το πρώτο και βασικό στάδιο ποσοτικοποίησης φαινομενικά ποιοτικών χαρακτηριστικών με χρήση μαθηματικών υποδειγμάτων. Εν προκειμένω, αποτελεί sine qua non για την μαθηματική συσχέτιση και την οντολογική διασύνδεση των χαρακτηριστικών των τεσσάρων Πυλώνων γεωπολιτικής ισχύος των επηρεαζόντων την ανακατανομή της, εντός του γεωπολιτικού συμπλόκου Ελλάδος – Τουρκίας – Κύπρου – Αιγύπτου – Ισραήλ – Λιβάνου και Λιβύης και υπό την επιρροή του Γεωπολιτικού Υπερσυστήματος του εμπεριέχοντος τους εξής Πόλους Διεθνούς Ισχύος: i) Γαλλίας ii) ΗΠΑ, iii) Ρωσίας iv) ΕΕ και v) ΝΑΤΟ.
Η δικαιϊκή προσέγγιση των ελληνοτουρκικών διαφορών, γενικώς και από θεωρητική σκοπιά, θα πρέπει να γίνεται αντιληπτή, πέραν της στενής της νομικής-διεθνοδικαιϊκής θεώρησης, και ως ένα κρίσιμο γεωπολιτικό εργαλείο παραμετροποίησης κινδύνων. Το διεθνές δίκαιο, δηλαδή το συμβατικό του πλαίσιο (διεθνείς συνθήκες-συμβάσεις-Συμφωνίες κλπ.), με τους γενικούς κανόνες του, το διεθνές εθιμικό Δίκαιο, καθώς και τη κείμενη εθνική και διεθνή συναφή νομολογία (δηλαδή των αποφάσεων των εθνικών και διεθνών Δικαστηρίων ή άλλων διεθνών δικαιοδοτικών οργάνων σε συναφείς υποθέσεις) συνιστούν ένα ευρύτατο κανονιστικό πλαίσιο που επιτρέπει ή επιδέχεται ένα πλήθος ερμηνειών ανάλογα με το επιστημονικό και ιδεολογικό στίγμα του εκάστοτε αναλυτή/ερμηνευτή, αλλά και τον εκάστοτε γεωπολιτικό κίνδυνο/ερώτημα προς ανάλυση. Υπό αυτή τη θεώρηση, η γεωπολιτική κάθε άλλο παρά στέκεται αντικείμενη με το Διεθνές Δίκαιο, αλλά μάλλον «οδηγεί» την ερμηνεία του δικαίου και κατ’επέκταση την γεωστρατηγική, η οποία με τη σειρά της προτρέπει στη διαμόρφωση νέων κανόνων Δικαίου (δηλ. νέων Συμφωνιών, ή διεθνών διμερών ή πολυμερών συμβάσεων μεταξύ των κρατών – Διεθνών Οργανισμών, που το σώμα τους διαμορφώνεται έτσι ώστε να εξυπηρετούνται τα συμφέροντα των κρατών που τις συνάπτουν, ήτοι οι γεωστρατηγικές τους προτεραιότητες. Όπως είναι σαφές, το σύστημα «Γεωπολιτική – Γεωστρατηγική – Διεθνές Δίκαιο» είναι απόλυτα συνδεδεμένο και μονίμως αλληλοεξαρτώμενο, καθώς κάθε άλλο παρά στατικό είναι, αλλά στη διέπεται και από τη λειτουργία της ανατροφοδότησης. Στοιχείο ουσιαστικό που το καθιστά εξόχως δυναμικό και αλληλεπιδρώμενο στη λειτουργία του[2].
Η συστημική γεωπολιτική ανάλυση διέπεται από κανόνες γεωγραφίας και συμφώνως με τον ορισμό της, η ενδεδειγμένη από το Διεθνές Δίκαιο επίλυση μιας διεθνούς (νομικής) διαφοράς και τα όρια που θέτονται από αυτό, επιδρούν ουσιαστικά στη «δυναμική» διαδικασία ανακατανομής της ισχύος μεταξύ των δρώντων υποκειμένων μιας περιοχής, παρά τις «στατικές» επιταγές της ισορροπίας δυνάμεων. Συνεπώς, η συνδυαστική στάθμιση στοιχείων (εκ των Πυλώνων) της γεωπολιτικής ανάλυσης, με αντίστοιχα Διεθνοδικαιϊκά (καθόσον άλλωστε το Διεθνές Δίκαιο συμπεριλαμβάνεται ως ουσιαστική συνιστώσα στον Α’ και Δ’ Πυλώνα της Συστημικής Γεωπολιτικής Ανάλυσης – ΣΓΑ) συμβάλλει στην ακρίβεια συνολικής εκτίμησης του εξεταζόμενου συστήματος, και εν τέλει ενισχύει την εγκυρότητα του γεωπολιτικού υποδείγματος τάσεων ανακατανομής της ισχύος[3].
Η άγνοια της Συστημικής Γεωπολιτικής από θεράποντες της Διεθνούς Θεωρίας δεν βοηθά ασφαλώς στην επιστημονική και ποσοτική ανάλυση οντοτήτων όπως αυτές της (ανα)κατανομής ισχύος και της ισορροπίας δυνάμεων, άρα δεν καθιστά ρεαλιστικά τα εξαχθησόμενα συμπεράσματα στο γεωπολιτικό πεδίο ούτε και συμβάλλει στην χάραξη ορθολογικής εθνικής πολιτικής. Απεναντίας, δεσμευόμενοι οι αναλυτές αυτοί από αυτό που αβασάνιστα οι ίδιοι θεωρούν «ισχύ», «αυτοδικαζόμενοι» και «προδικαζόμενοι» ανορθολογικώς και αυτοκτονικώς, υπηρετούν, άνευ της βουλήσεώς των, τις γεωστρατηγικές επιδιώξεις της γείτονος. Γεωστρατηγική θεώρηση που δεν λαμβάνει υπόψιν το αποτέλεσμα της (υποχρεωτικώς) προηγηθείσης Γεωπολιτικής Αναλύσεως μοιραίως δεν είναι σε θέση να υπηρετήσει το Εθνικό Συμφέρον (raison d’ état) ως ελλιπής.
Η γεωπολιτική αντίληψη βασίζεται στη συστηματική θεματική χαρτογράφηση των ενδιαφερομένων μερών/δρώντων, την εις βάθος ανάλυση των υφισταμένων γεωπολιτικών παραμέτρων ανταγωνισμών και διαφοροποιήσεων σε i) αμυντικό ii) πολιτικό, iii) οικονομικό (εντός αυτού περιλαμβάνεται και η ενεργειακή δραστηριότητα) iv) πολιτισμικό,/πληροφοριακό επίπεδο με σκοπό τη δημιουργία της γεωπολιτικής εικόνας των κρατικών δρώντων της ΝΑ Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένων: 1) των περιφερειακών πρωταγωνιστών/πόλων ισχύος σε υπερσυστημικό επίπεδο, 2) την περιγραφή των ανταγωνιστικών φαινομένων, 3) το δίκτυο αλληλεπιδράσεων και τα διακριτά υποσυστήματα σφαιρών επιρροής για την εις βάθος εκτίμηση για οιαδήποτε μορφή περιφερειακής συνεργασίας[4].
Εντός αυτών των θεωρητικών πλαισίων, η αλγοριθμική προσέγγιση της Συστημικής Γεωπολιτικής Αναλύσεως επιτρέπει την ταυτοποίηση των κρατικών και μη κρατικών δρώντων ισχύος στην περιοχή της Α. Μεσογείου, όπως.
- Κύρια ενδιαφέροντα και στρατηγικές
- Κατανόηση εσωτερικής γεωπολιτικής πραγματικότητας και ο τρόπος αντίληψης της από τους εξωτερικούς δρώντες.
- Υποσυστημικοί ανταγωνισμοί με βάση τους 4 πυλώνες της Συστημικής Γεωπολιτικής Ανάλυσης.
- Χαρτογράφηση του δικτύου συσχετισμών με άλλους δρώντες ανά δείκτη ή συνδυαστικά, όπου απαιτείται.
- Στοχευμένη ανάλυση υποκρυπτόμενων ανταγωνισμών και τριβών με βάση την υφιστάμενη γεωπολιτική πραγματικότητα (π.χ. μεταναστευτικά ρεύματα, τουρκικός αναθεωρητισμός, επιπτώσεις πανδημίας, ενεργειακή ασφάλεια, περιβαλλοντικές προκλήσεις, προσφυγικά ρεύματα και παράνομη μετανάστευση σε σχέση με την εσωτερική ασφάλεια κ.α.)
- Διαπίστωση της πιθανότητας (ή μη) διασύνδεσης των γεωπολιτικών παραγόντων μεταξύ των,
- τη διαπίστωση και διερεύνηση των σημαντικότερων παραγόντων που επηρεάζουν τους κρατικούς δρώντες του Γεωγραφικού Συμπλόκου της Ανατολικής Μεσογείου,
- τη Χαρτογράφηση των αλληλεπιδράσεων με εξωτερικούς δρώντες και Υπερσυστημικούς δρώντες.,
- τη Διαπίστωση και ανάλυση της εξελίξεως της αλληλεπιδράσεως των παραγόντων αυτών,
- τις Θετικές και Αρνητικές επιδράσεις τις επηρεάζουσες τη διαπεριφερειακή συνεργασία μεταξύ των δρώντων της Ν/Α Μεσογείου
- την εκτίμηση της καταστάσεως και των κινδύνων των απορρεόντων εκ της χαραχθησομένης στρατηγικής και την διατύπωση προτάσεων διαπεριφερειακής συνεργασίας συμπεριλαμβανομένων και μέτρων μετριασμού κινδύνων αποτυχίας στρατηγικής για το προτεινόμενο υπόδειγμα.
- Η προσφυγή στη Χάγη – Πώς, πότε και γιατί.
Με βάση τη θεώρηση που αναφέραμε στην προηγούμενη παράγραφο, θα εκτιμήσουμε τους κινδύνους για την Ελλάδα (και την ΕΕ) που απορρέουν από την αμφισβήτηση της εδαφικής μας κυριαρχίας και των αντιστοίχων απορρεόντων ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων ως προς το σύμπλεγμα του Καστελλόριζου, από την Τουρκία, και το λόγο για τον οποίο οιαδήποτε σκέψη περί προσφυγής στη Χάγη τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο και υπό τις παρούσες γεωπολιτικές συνθήκες μάλλον δεν αποτελεί ρεαλιστική προοπτική, και υπό αυτή τη θεώρηση ίσως πρέπει να παραπεμφθεί να εξεταστεί σε μεταγενέστερο χρόνο και όποτε οι παρακάτω προϋποθέσεις επιτρέψουν μία τέτοια συζήτηση σε λογική και πραγματιστική βάση, υπό τις προϋποθέσεις βέβαια που είναι εφικτή μια τέτοια δικαιοδοτική διευθέτηση (δηλ. κυρίως την κατάρτιση συνυποσχετικού μεταξύ των δύο προσφευγόντων πλευρών, η οποία εκτός των άλλων περιλαμβάνει και συμφωνία των περί του δικαιϊκού πλαισίου βάσει του οποίου ο Διεθνής Δικαστής θα εξετάσει τα στοιχεία και θα εκδικάσει την υπόθεση ως τίθεται ενώπιόν του):
Το Καστελλόριζο είναι ένα μικρό σύμπλεγμα νησιών, ιδιαίτερης γεωπολιτικής σημασίας δυσανάλογης του μεγέθους του. Το μεγαλύτερο νησί του συμπλέγματος είναι η Μεγίστη (επίσημη ονομασία του Καστελλορίζου, γι’ αυτό άλλωστε και το σύμπλεγμα ονομάζεται και επισήμως ως σύμπλεγμα της Μεγίστης) που περιλαμβάνει τη Ρω και τη Στρογγύλη. Συμφώνως με το άρθρο 121 του ΔτΘ δικαιούται Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης, όπως και τα ηπειρωτικά εδάφη. Αυτό το αδιαμφισβήτητο δικαίωμα, καθώς και το δικαίωμα σε Υφαλοκρηπίδα, επιβεβαιώνεται όχι μόνο από το εφαρμοστέο στην περίπτωση Διεθνές Δίκαιο, αλλά και από όλους τους υπερσυστημικούς δρώντες που επηρεάζουν τη διάδραση μεταξύ των χωρών της Ανατολικής Μεσογείου. Υπενθυμίζουμε τις δηλώσεις του πρέσβη των ΗΠΑ στην Ελλάδα[5] καθώς και του Υψηλού Επιτρόπου Εξωτερικής Πολιτικής της ΕΕ[6]. Αμφισβήτηση της ΑΟΖ και Υφαλοκρηπίδας του Καστελλορίζου στη διεθνή πολιτική πραγματικότητα προέρχεται μόνο από την Τουρκία, προφανώς λόγω των μαξιμαλιστικών τάσεων και της πολιτικής του οθωμανικού επεκτατισμού. Η παρουσία ερευνητικού σκάφους και πιθανότατα συλλογής σεισμικών δεδομένων πλησίον του συμπλέγματος δεν ευνοεί τις προϋποθέσεις διαλόγου αλλά δημιουργεί εύλογες απορίες: Γιατί συλλέγει (ή προσποιείται ότι συλλέγει) η Τουρκία σεισμικά δεδομένα, αν (ουσιαστικά) τα συλλέγει;[7] Αν είναι στα πλαίσια γεωφυσικής ερεύνης που αποσκοπεί στην αύξηση των προγραμματισμένων γεωτρήσεων και αξιολογήσεως σε περιοχή που δεν έχει οριοθετηθεί, τότε αποκτά εξαιρετική, κατά την τουρκική οπτική, διαπραγματευτική αξία στο τραπέζι των συνομιλιών. Αν δε, εξυπηρετεί και την ανάγκη δημιουργίας τετελεσμένων και εκβιασμών ενδεδυμένων με αβάσιμες διεθνοδικαϊκές υποθέσεις αποτελεί μία έκνομη για την Τουρκία παρέμβαση σε οιονδήποτε διμερή διάλογο[8], (πιθανή ή απίθανη) σύνταξη αντιστοίχου συνυποσχετικού και προσφυγή σε δικαιοδοτικό όργανο[9].
Οι πραγματικές προθέσεις της Τουρκίας αποσκοπούν σε διμερή πολιτικό διάλογο με πλήθος εκνόμων διεκδικήσεών της εις βάρος της Ελλάδος, επιβαλλόμενο συνεπώς μόνον δια της παρανόμου απειλής πολέμου (casus belli) άρα δια της χρήσεως ισχύος, που έχει ενταθεί τα μέγιστα σε τακτικό επίπεδο καθ’ όλη τη διάρκεια των προηγουμένων θερινών μηνών, είτε από το 1973 με την εισβολή και κατοχή του 38% της Κύπρου, και μετέπειτα παραβάσεις, παραβιάσεις, υπερπτήσεις, επακουμβήσεις, ΝΟΤΑΜ, NAVTEX στον Αιγαιακό Χώρο, παρανόμων ΜΟU με Λιβύη κ.τ.λ. από την Τουρκία. Και για να είμαστε πραγματιστές, είναι σαφές ότι δεν επιθυμεί επ’ουδενί προσφυγή στη Χάγη για να συζητήσει πιθανή οριοθέτηση μεταξύ του 28ου μεσημβρινού και του 32ο18’ μεσημβρινού διότι με αυτόν τον τρόπο αναγνωρίζει την Κυπριακή Δημοκρατία ως κρατική οντότητα, ενώ κινδυνεύει το Δικαστήριο να απορρίψει όλες τις λοιπές εξωπραγματικές και προδήλως αβάσιμες διεκδικήσεις της στην περιοχή (Αιγαίο και Ανατ. Μεσόγειο), που αφορούν τον νομικώς παντελώς αίολο ισχυρισμό ότι τα νησιά, γενικώς(!), δεν έχουν θαλάσσιες ζώνες. Να υπογραμμίσομε όμως ότι, μετά την υπογραφή του συμφώνου Ελλάδος και Αιγύπτου και την κύρωση αυτού από τη Βουλή, η Ελλάς έκαμε το σφάλμα να αποδεχθεί και να κυρώσει μειωμένη επήρεια μέχρι και εις την Μεγαλόνησο Κρήτη και άρα να δημιουργήσει ένα αρνητικό νομολογιακό τετελεσμένο εις βάρος των θαλασσίων ζωνών του Συμπλέγματος του Καστελορίζου. Πάντως ότι δε θα υπάρξει επίσης ουδεμία συζήτηση για την οριοθετημένη περιοχή μεταξύ του 26ου και 28ου μεσημβρινού διότι αναγνωρίζεται η επήρεια των νήσων στην οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και αποκλειστικής οικονομικής ζώνης. Συνεπώς, όσον αφορά το γεωγραφικό χώρο μεταξύ Ρόδου και Κύπρου, οιαδήποτε συζήτηση που οδηγεί σε συνυποσχετικό και μελλοντική προσφυγή σε δικαιοδοτικό όργανο προϋποθέτει αφενός επίσημη αναγνώριση της Κυπριακής Δημοκρατίας από την πλευρά της Τουρκίας και αφ’ ετέρου την αναγνώριση της επήρειας του Καστελλόριζου σε οποιαδήποτε μελλοντική οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ.
Η Τουρκία λειτουργεί εκνόμως εις βάρος των κυριαρχικών δικαιωμάτων (ΑΟΖ και Υφαλοκρηπίδας) και κυριαρχίας (αιγιαλίτιδας ζώνης) στο Αιγαίο. Όσον αφορά στην συζήτηση περί υφαλοκρηπίδας υπό τη γεωλογική-γεωμορφολογική θεώρηση, ας υπενθυμίσουμε εδώ στην απέναντι πλευρά ότι στην περιοχή του Αιγαίου δεν υπάρχει ωκεάνιος φλοιός και πως η θάλασσα του Αιγαίου βρίσκεται επί ηπειρωτικού φλοιού ως αποτελέσματα διαδοχικών τεκτονικών κατατμήσεων και ορογενέσεως, όπως επίσης και ότι η ιζηματογένεση, κατά κύριο λόγο, προέρχεται από τον ελληνικό Ηπειρωτικό χώρο ενώ η ιζηματογένεση από τη Μικρά Ασία είναι περιορισμένη στην παράκτια ζώνη της Σμύρνης, Αδραμμυτίου και Νεοπόλεως Εφέσου. Υπάρχει ένας τεράστιος όγκος βιβλιογραφίας που δικαιολογεί τις ανωτέρω επιστημονικές απόψεις και δεν επιτρέπεται καμία αμφισβήτηση. Πέραν αυτών όμως, υπό τη διεθνοδικαιϊκή θεώρηση, συμφώνως με το Δίκαιο της Θάλασσας (όπως διαμορφώνεται από τις θεμελιώδεις διεθνείς πολυμερείς Συμβάσεις της Γενεύης του 1958 και κυρίως υπό τη νεότερη Σύμβαση του Μοντέγκο Μπέυ του 1982, το οποίο ενίοτε επικαλείται και η Τουρκία αλλά μόνον “κατά το δοκούν” και επιλεκτικώς, σύμφωνα με τα κατά περίπτωση συμφέροντά της (καθόσον ακόμη και σήμερα δεν περιλαμβάνεται στα υπογράφοντα κράτη-Μέρη), τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα ipso facto et ab initio, αλλά το κυριότερο, Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Συνεπώς, τα νομικά επιχειρήματα της Άγκυρας περί υφαλοκρηπίδας (ειδικά στο Αιγαίο) και της αντιστοίχου τουρκικής ερμηνευτικής θεωρήσεως ότι τα ελληνικά Αιγιακά νησιά «επικάθηνται στην επέκταση της μικρασιατικής ηπειρωτικής πλάκας και άρα στερούνται ιδικής των αυτοτελούς ζώνης υφαλοκρηπίδας (και άρα και συναφούς ΑΟΖ)», καταρρίπτονται από όλες τις ερμηνευτικές σχολές του Διεθνούς Δικαίου. Αυτό άλλωστε επιβεβαιώνεται και από το σύνολο της διεθνούς νομολογίας, η οποία ανεξαρτήτως ειδικών περιστάσεων, δέχεται γενικώς ως ερμηνευτική αφετηρία τις προβλέψεις του Άρθρου 121 της UNCLOS (1982)[10], ότι τα λογιζόμενα ως «νησιά» έχουν όλες τις θαλάσσιες ζώνες που έχουν αντίστοιχα και οι ηπειρωτικές ακτές, ήτοι την Αιγιαλίτιδα Ζώνη και την Υφαλοκρηπίδα (που υφίσταται εξ υπαρχής και αυτοδικαίως για το παράκτιο κράτος), καθώς επίσης και τη Συνορεύουσα Ζώνη και την ΑΟΖ (εφόσον βέβαια το παράκτιο κράτος επιλέξει να τις κηρύξει). Συμπερασματικά, η Τουρκία δεν έχει κυριαρχικά δικαιώματα στο Αιγαίο, παρά μόνον στις περιοχές που αφορούν τη δική της αιγιαλίτιδα Ζώνη και την αντίστοιχή της Υφαλοκρηπίδα, και όσον αφορά θέματα πλήρους κυριαρχίας οιαδήποτε συζήτηση προϋποθέτει και επιβάλλει την άρση του casus belli, που ούτως ή άλλως, σύμφωνα με τους ειδικούς περί τού Διεθνούς Δικαίου, η εκφορά του από νομικής πλευράς συνιστά το ύψιστο διεθνές έγκλημα, ως παραβίαση του θεμελιώδους άρθρου 2, παρ. 4, του Χάρτη του ΟΗΕ που απαγορεύει τη χρήση βίας, αλλά εξίσου και την απειλή χρήσης βίας μεταξύ των κρατών. Ένα σημείο που η Ελλάδα δεν επεσήμανε επαρκώς, επί σειράν ετών κατά τον διεθνή διπλωματικό της διάλογο με τους θεσμούς και τους παράγοντες της «διεθνούς» λεγομένης, «κοινότητος», και κυρίως εις το πλαίσιο της ΕΕ (ενόψει ειδικά της αιφνίδιας μεταστροφής της στάσης της περί υποστήριξης της ενταξιακής πορείας της Τουρκίας, από τη δεκαετία του ’90 και εξής). Η επέκταση του εύρους της Αιγιαλίτιδας Ζώνης μέχρι το απωτάτως επιτρεπτό, εκ του (νέου) Δικαίου της Θαλάσσης, ορίου των 12 ναυτικών μιλίων αποτελεί κυριαρχικό δικαίωμα της Ελλάδος, μια πράξη μονομερούς δικαιοπραξίας του παράκτιου κράτους που προκύπτει και –κυρίως νομιμοποιείται απολύτως εκ του Διεθνούς Δικαίου και δεν αμφισβητείται.
Η αποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου αποτέλεσε μία αμυντική πράξη της Ελληνικής πολιτείας επιβαλλόμενη από την ίδρυση της Τουρκικής Στρατιάς του Αιγαίου και από την εν γένει αναθεωρητική και κλιμακούμενα επιθετική συμπεριφορά της Τουρκίας και μετά την παράνομη εισβολή και κατοχή έως σήμερα του 38% της Κυπριακής Δημοκρατίας, αλλά και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου (θαλάσσιου και κυρίως εναέριου), της Θράκης/Έβρου και της Ανατ. Μεσογείου, εν γένει, η οποία δεν μπορεί να δικαιολογηθεί επιχειρησιακά μεταξύ χωρών συμμάχων από το 1952 στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ. Οιαδήποτε σκέψη περί αποστρατιωτικοποιήσεως των νησιών του Αιγαίου αναγκαστικά προϋποθέτει διάλυση της Τουρκικής Στρατιάς του Αιγαίου, η οποία παρόλα αυτά δεν επαρκεί διότι η επανασύστασή της ή η απόκρυψή της σε ψευδώνυμα επιχειρησιακά στρατιωτικά σχήματα ιδίου, όμως, σκοπού είναι απολύτως εφικτή επιχειρησιακώς και εντός ωρών, ενώ η αντίστοιχη επανοχύρωση των ελληνικών νησιών απαιτεί επίπονες και χρονοβόρες (επιπέδου μηνών και ετών) προσπάθειες. Βεβαίως απαιτεί και θεσμικώς κατοχυρούμενη μόνιμη κατάργηση των επιθετικογενών μηχανισμών της Τουρκίας στο επιχειρησιακό θέατρο της περιοχής. Θα συζητήσει τέτοιο θέμα η τουρκική πολιτική ηγεσία; Εάν ναί, θα ήταν τόσο χρήσιμο, όσο και …δύσκολο! Ομοίως, και η Ελλάδα διατηρεί το δικαίωμα να αμυνθεί, και μάλιστα και στα τρία στοιχεία της επικράτειάς της, στον Αέρα, στη Θάλασσα και στο χερσαίο (ηπειρωτικό ή νησιωτικό) Έδαφος. Μια ματιά στα συγκριτικά στατιστικά στοιχεία υπερπτήσεων (πτήσεων άνωθεν χερσαίου εδάφους) του ΓΕΕΘΑ[11] των τελευταίων ετών είναι ενδεικτική της τουρκικής κλιμακούμενης επιθετικότητας στην περιοχή. Ενδεικτικά, οι καταμετρούμενες συνολικά 51 υπερπτήσεις το 2009, έχουν φτάσει να είναι 364, μόνον για το πρώτο ήμισυ του 2020.
Όλα τα ανωτέρω πολύ δύσκολα μπορούν να γίνουν αποδεκτά από την τουρκική ηγεσία και κατά συνέπεια οιαδήποτε σκέψη περί διαλόγου προδικάζει την επέμβαση υπερ-συστημικών δρώντων σε επίπεδο διπλωματίας αλλά και την προβολή ισχύος της Γαλλίας μέσα στα πλαίσια της οποίας δύναται να ενεργοποιηθεί το αμυντικό δόγμα Ελλάδος – Κύπρου. Οι όποιες αιτιάσεις περί απόσυρσης ερευνητικών σκαφών είναι ενέργειες που κρατούν τα επικοινωνιακά προσχήματα για την ικανοποίηση της εσωτερικής κοινής γνώμης στο εσωτερικό της Τουρκίας, σε μία περίοδο κοινωνικής και εσωτερικής αναταραχής που ενισχύεται από τις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας και την πτώση ισοτιμίας της τουρκικής λίρας. Είναι αναμενόμενο, ότι κατά την πάγια τακτική της Τουρκίας η εξωτερίκευση και μεταφορά εσωτερικών προβλημάτων μετατρέπεται σε πρόβλημα θέμα εθνικής ασφαλείας και εξωτερικής απειλής προς αποφυγή ματαίωσης των πολυετών προσπαθειών επιβολής του οθωμανικού επεκτατισμού και των σχετικών ονειρώξεων του κ. Ερντογάν[12].
- Οι προκλήσεις και οι πιθανοί περιορισμοί του Ελληνο-Αιγυπτιακού Συμφώνου
Η κύρωση του Ελληνο-Αιγυπτιακού Συμφώνου από την Ελληνική Βουλή, δε δύναται να σχολιασθεί θετικά ή αρνητικά δίχως ολιστική θεώρηση των ελλοχευόντων κινδύνων για μία μελλοντική συνολική οριοθέτηση με την Κύπρο στα πλαίσια μίας γεωπολιτικής ανάλυσης. Σε επίπεδο επιστημονικής βάσης δε χωρά ουσιαστικός σχολιασμός επί της οριοθετημένης γραμμής μεταξύ Ελλάδος και Αιγύπτου εφόσον δεν υπάρχει τεχνικό παράρτημα που να αναφέρεται στο σκεπτικό και τη μεθοδολογία χάραξης. Κατά συνέπεια, οιαδήποτε ερμηνεία περί επήρειας έχει γίνει και επιχειρείται στο παρόν πόνημα βασίζεται σε ποιοτικά χαρακτηριστικά και όχι σε ποσοτικά.
Η απόκλιση από μία υποθετική μέση γραμμή, όπως η Ελλάδα υποχρεούτο να ακολουθήσει μέχρι την οριοθέτηση που τελικά επετεύχθη, είναι προφανής. Όπως ειδικότερα επισημαίνεται στην παράγραφο 1 του άρθρου 156 του Ν. 4001/2011 αναφέρεται ότι: «ελλείψει συμφωνίας οριοθέτησης με γειτονικά κράτη των οποίων οι ακτές είναι παρακείμενες ή αντικείμενες με τις ελληνικές ακτές, το εξωτερικό όριο της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (αφής κηρυχθεί), είναι η μέση γραμμή, κάθε σημείο της οποίας απέχει ίση απόσταση από τα εγγύτερα σημεία των γραμμών βάσης (τόσο ηπειρωτικών όσο και νησιωτικών) από τις οποίες μετράται το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης».
Με βάση τον ανωτέρω νόμο, σε περίπτωση μη οριοθέτησης με όμορα κράτη, η Ελλάδα δύναται να «θεωρήσει» ότι ισχύει η αρχή τις ισαπόστασης για τον καθορισμό της ΑΟΖ και της υφαλοκρηπίδας της. Με βάση τη νομοθεσία που ίσχυε μέχρι την κύρωση του Ελληνοαιγυπτιακού συμφώνου οριοθέτησης, η υπογραφείσα οριοθέτηση με την Αίγυπτο μετατοπίζει το όριο της υφαλοκρηπίδας βόρεια της «μέσης γραμμής» που προέβλεπε ο «νόμος Μανιάτη» Ν. 2001/2011[13]. Χρήζει πάντως εξετάσεως το κατά πόσον υπήρξε πιθανή προσέγγιση από την Αθήνα, η οποία να επέλεξε την μη οριοθέτηση κατά την μέση γραμμή, για λόγους γεωμορφολογίας της Ανατολικής Μεσογείου και δη της Μεσογειακής Ράχης[14] αλλά και ως κίνητρο για μια πιθανή μελλοντική γεωστρατηγική συνέργεια μεταξύ Αιγύπτου και Ελλάδος, στο πλαίσιο μίας ευρύτερης συνεργασίας / συμμαχιών που θα περιλαμβάνουν την Κύπρο, και δυνητικά το Ισραήλ έναντι της αμέσου απειλής του ερντογανικού οθωμανικού επεκτατισμού σε συνεργασία με την Οργάνωση των Αδελφών Μουσουλμάνων.
Αυτό που πρέπει να διακρίνουμε σε επίπεδο γεωπολιτικής αναλύσεως και κατ’ επέκταση γεωστρατηγικής συνθέσεως είναι οι παράμετροι κινδύνων και επισφάλειας που ελλοχεύουν σε αυτή την περίπτωση μερικής οριοθετήσεως που μεταθέτει την οριστική και τελική προσπάθεια επίλυσης της οριοθέτησης στο τμήμα ανατολικά του σημείου Ε της συμφωνίας σε μελλοντικό χρόνο. Η παραμετροποίηση των κινδύνων εξαρτάται από βραχυπρόθεσμες ενέργειες που βάσει προγραμματισμού πρέπει να ξεκινήσουν το φθινόπωρο του 2020 καθώς και μεσοπρόθεσμες ενέργειες. Οι βραχυπρόθεσμες ενέργειες αφορούν κατά κύριο λόγο την έναρξη σεισμικών ερευνών νοτίως της Κρήτης σύμφωνα με τις εξαγγελίες της Ελληνικής Κυβερνήσεως το φθινόπωρο του 2019. Υπενθυμίζουμε ότι οι έρευνες ήταν αρχικά προγραμματισμένες για το χειμώνα του 2020, όμως οι γεωπολιτικές αναταράξεις που προκάλεσε η εξαγγελία του πρωθυπουργού το φθινόπωρο του 2019 περί των σεισμικών ερευνών συνέβαλε κατά την κρίση μας, στην επιτάχυνση της παρούσας ελληνοτουρκικής διενέξεως[15].
Εδώ οι υποθέσεις και προϋποθέσεις συνεργασίας ενισχύονται από την πιθανότητα ενεργειακής διασύνδεσης Ισραήλ -Κύπρου – Αιγύπτου και Ελλάδος δια μέσω ενός αγωγού φυσικού αερίου, όπως o East Med ή δια μέσω ηλεκτρικής διασύνδεσης Κύπρου Ελλάδος και Κύπρου-Ελλάδος – Αιγύπτου, όπως αυτή σχεδιάστηκε από την ΕΕ, χρηματοδοτήθηκε από τα Προγράμματα Κοινού Ενδιαφέροντος (PCI) και συμπεριλαμβάνεται στην στρατηγική ατζέντα του προγράμματος συνεργασίας MED-TSO, με τη συνέργεια και συμβολή όλων των εταιρειών διανομής ηλεκτρικής ενέργειας της Μεσογείου. Βέβαια, όσον αφορά τον East Med, ο προϋπολογισμός κατασκευής ενός τεραστίου έργου της τάξης των 10 δις ευρώ, δε μπορεί να στηριχθεί στην παροχή αερίου από ένα και μόνο κοίτασμα ή εν τέλει χωρίς να υπάρχει η διπλάσια ποσότητα αερίου, από την θεωρητικώς υπολογιζόμενη για την κάλυψη χωρητικότητας. Η βιωσιμότητα ενός τέτοιου έργου εξαρτάται από την εύρεση κοιτασμάτων στον ελληνικό και τον αιγυπτιακό θαλάσσιο χώρο. Εάν αυτό συμβεί στην οριοθετημένη γραμμή Ελλάδος – Αιγύπτου ίσως να αποτελέσει τον κλειδόλιθο για την υλοποίηση αυτού του κατασκευαστικού σχεδίου, βάσει του άρθρου 2 της εν λόγω συμφωνίας και την τριμερή συμφωνία με την Κύπρο όσον αφορά την ολική οριοθέτηση μεταξύ Ελλάδος – Αιγύπτου – Κύπρου. Άρα η ολοκλήρωση της διαδικασίας οριοθέτησης στο υπολειπόμενο τμήμα που ενώνει δυνητικά την Κυπριακή και Ελληνική αποκλειστική οικονομική ζώνη είναι το προαπαιτούμενο για την όποια πραγματοποίηση ενεργειακών διασυνδέσεων. Η δε ωρίμανση των συνθηκών αυτών αλλά και η εκβιαστική συμπεριφορά της Τουρκίας οδηγεί νομοτελειακά στη δημιουργία ενός στρατηγικού υποσυστήματος Γαλλίας-Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ και Αιγύπτου στο Μεσογειακό Χώρο.
- Ισχύς εν τη ενώσει
Όπως ανέφεραν οι συγγραφείς τον Ιανουάριο του 2020 η Γαλλία είναι δυνητικά η μόνη ευρωπαϊκή δύναμη που καλύπτει το κενό της βορειοατλαντικής συμμαχίας στη Μεσόγειο με τη δημιουργία ενός στρατηγικού υποσυστήματος Γαλλίας-Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ και Αιγύπτου[16]. Για την ακρίβεια αναφέρουν:
«Το ΝΑΤΟ αποδεικνύει ότι χρειάζεται έναν σοβαρό αναστοχασμό στα ζητήματα της πολιτικής και αμυντικής συνεργασίας μεταξύ των μελών του, με σοβαρές ρήτρες επιβολής αυτής της συνεργασίας όταν παρατηρούνται αποκλίσεις. Ένα συλλογικό σύστημα ασφαλείας χάνει το ήμισυ τουλάχιστον της χρησιμότητός του όταν δεν φροντίζει να εξασφαλίζει ασφάλεια και ειρηνική συνύπαρξη μεταξύ των δομικών στοιχείων τα οποία και αποτελούν τα οργανικά στοιχεία λειτουργίας των εσωτερικών του μηχανισμών. Δεν θα είναι μοιραίως σε θέση να απαντήσει στα είδη των εξωτερικών προκλήσεων για τα οποία δημιουργήθηκε. Θα δημιουργήσει αναποδράστως φυγόκεντρες δυνάμεις οι οποίες θα προκαλέσουν διαλυτικές τάσεις εντροπίας και συστημικής παρακμής… Η Γαλλία είναι μια χώρα η οποία προσφέρεται για μια ανάλογη αφυπνιστική πολιτική και ηθική δράση και η γεωγραφική της φύση με τις προβολές ισχύος στον Ατλαντικό και στην Μεσόγειο, συνδυαζόμενες με την πυρηνική της και αεροναυτική της ισχύ, την αναδεικνύουν νομοτελειακώς ως κατάλληλο φορέα για την ανάληψη του ρόλου του “υποσυστημικού συντονιστή/οργανωτή” στο γεωπολιτικό Σύμπλοκο της Μεσογείου. Η ηθική ισχύς της Γαλλίας ως πόλος δημοκρατίας και πιστός θεράπων των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο ευρωπαϊκό πλαίσιο συμβάλλει τα μέγιστα στην αύξηση του βαθμού αποδοχής της, ως άξονος παροχής υποσυστημικής ασφαλείας στους “εγγύς εταίρους” της.»
Το άμεσο γεωπολιτικό ζήτημα της ανάσχεσης του τουρκο-ισλαμιστικού αδελφομουσουλμανικού αναθεωρητισμού έχει ήδη τεθεί από την Γαλλία, το Ισραήλ και την Αίγυπτο συνεπώς περιττεύει στο παρόν κείμενο.
Υ.Γ Εντός αυτού του πλαισίου αξίζει να αναφερθεί ότι βάση στοιχείων και επιστημονικών δημοσιεύσεων από τουρκικά πανεπιστήμια οι πιθανές θέσεις των προγραμματισμένων γεωτρήσεων της Τουρκίας για το 2021[17], ίσως και νωρίτερα είναι όλες σε θέσεις μετά τον 28ο μεσημβρινό. Τα στοιχεία είναι γνωστά από το Μάρτιο του 2020 και δημοσιευμένα από τον Ιούλιο του 2020, λίγο πριν την έναρξη των σεισμικών ερευνών του Oruc Reis. Συμφωνούν δε απολύτως με τις επισημάνσεις του κειμένου μας, για τους Υδρίτες Μεθανίου του 2013.[18] Είναι άγνωστο αν αυτή η πληροφορία και το ιδικό μας κείμενο είχε ληφθεί υπόψη αλλά και εντοπισθεί από τα αρμόδια κυβερνητικά όργανα. Η ουσία είναι ότι εαν η ελληνική στρατηγική, όπως ανεφέρθη από τον Έλληνα ΥΠΕΞ σχετικά με την οριοθέτηση ΑΟΖ με την Κυπριακή Κυβέρνηση είναι στρατηγικός στόχος της Ελλάδος, η έναρξη αυτών των γεωτρήσεων δύναται να κλιμακώσει σε μέγιστο βαθμό την ένταση δυτικά και νότια του Καστελόριζου. (βλ. Χάρτη 1).
Συγκρίνετε με τους Χάρτες 2 και 3 των συγγραφέων του παρόντος οι οποίοι – από το 2011 – είχαν εντοπίσει και προβλέψει την σημερινή τουρκική διεκδίκηση όπως αυτή φαίνεται στον Χάρτη 1 ο οποίος σχεδιάσθηκε από τούρκους επιστήμονες το 2020!
Τον Εντοπισμό, την Χαρτογράφηση και την γεωπολιτική Πρόβλεψη οι συγγραφείς είχαν κάμει το 2011: Χάρτης 2 και το 2013: Χάρτης 3, φυσικά, μη ληφθέντες υπόψη από τις αντίστοιχες ελληνικές κυβερνητικές αρχές.
Είναι σαφές ότι η Τουρκία στοχεύει στην οικειοποίηση όλων των κοιτασμάτων αυτών.
Χάρτης 1: Προτεινόμενες τουρκικές θέσεις γεωτρήσεων. Με κίτρινο χρώμα απεικονίζεται η οριοθέτηση Ελλάδος – Αιγύπτου και με άσπρο η «μέση γραμμή».
Χάρτης 2: Υποθαλάσσια όρη στην ΑΟΖ του Συμπλέγματος του Καστελορίζου, με τα Ηφαίστεια Ιλύος Υδριτών Μεθανίου (Όρη: Αναξαγόρας, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) και η επικάλυψή των από την νόμιμη ελληνική και νόμιμη τουρκική ΑΟΖ (Μάζης-Σγούρος, 2011)
Πηγή: Ι. Θ. Μάζης -Γ. Α. Σγούρος, (2011), «Η Ελληνική ΑΟΖ και το Καστελόριζο. Αρχές μιας Γεωπολιτικής Ανάλυσης», Αθήνα 2011.
Χάρτης 3: Τα υποθαλάσσια όρη Αναξαγόρας, Αναξίμανδρος και Αναξιμένης με τα αποθέματα των Υδριτών Μεθανίου. (Μάζης–Σγούρος, 2013)
Πηγή: Mazis I – Sgouros G. (2013;3(1):101-08.), (Map.1), “Geographical Distribution of Methane Hydrates and International Geopolitics of Energy: Resources in the Eastern Mediterranean”. Civitas Gentium.
[1] Μάζης Ιωάννης – Δήγκας Άγις. «Ολοκληρωμένη μεθοδολογία κατασκευής σύνθετων δεικτών στη σύγχρονη Συστημική Γεωπολιτική Ανάλυση». Civitas Gentium. 2019;7(1):159-204.
[2] Μάζης Ιωάννης – Δωματιώτη Ξανθίππη. «Η διεπιστημονική φύση της Συστημικής Γεωπολιτικής Ανάλυσης: ορισμός, επεξεργασία και χρήση γεωπολιτικών δεικτών νομικού περιεχομένου. Η περίπτωση του Αρκτικού Ωκεανού και η θαλάσσια ανακατανομή ισχύος (οριοθέτηση υφαλοκρηπίδος)». Civitas Gentium. 2019;7(1):328-354.
[3] βλ. όπ. αν.: Μάζης Ιωάννης – Δωματιώτη Ξανθίππη. «Η διεπιστημονική φύση της Συστημικής Γεωπολιτικής Ανάλυσης…». Civitas Gentium. 2019;7(1):328-354.
[4] βλ.: 1) Ι. Θ. Μάζης, Μεταθεωρητική Κριτική Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής: Το νεοθετικιστικό πλαίσιο, Παπαζήσης, Αθήνα 2012 ή I. Th. Mazis, Analyse Methathéorique des Relations Internationales et de la Géopolitique. Le cadre du Neopositivisme, Papazisis Publications, Athens 2015, pp. 409 (in French) και 2) Ξανθίπη Δωματιώτη, Συστημική Γεωπολιτική Ανάλυση. Διεπιστημονικότητα και Πολυμεθοδολογική Προσέγγιση, (Εισαγωγή: Ι. Θ. Μάζης), Λειμών, Αθήνα 2018.
[5] Απόσπασμα δηλώσεων Τ. Πάιατ, Πρέσβης ΗΠΑ στην Ελλάδα: «Έχω επίσης επισημάνει πολλές φορές και θα το επαναλάβω και σήμερα, ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες τηρούν τις αρχές του διεθνούς ναυτικού δικαίου, βάσει των οποίων τα νησιά, συμπεριλαμβανομένου του Καστελόριζου, έχουν ακριβώς την ίδια υφαλοκρηπίδα και δικαιώματα ΑΟΖ όπως και κάθε περιοχή στην ηπειρωτική χώρα». Από Πηγή: https://www.in.gr/2020/07/23/politics/paiat-kastelorizo-exei-yfalokripida-kai-aoz-dieykriniseis-gia-ta-amfisvitoumena-ydata/
[6] Απόσπασμα δηλώσεων Μπορέλ: « “We are in close contact with our colleagues the foreign ministers of Greece and also Cyprus in order to follow the situation of the drillings and we are calling Turkey to stop drilling in the areas where there is the EEZ or territorial waters of Cyprus and Greece. And on that the Foreign Affairs Council already delivered a strong message addressed to Turkey,” https://cyprus-mail.com/2020/06/02/borrell-calls-on-turkey-to-respect-the-sovereignty-of-cyprus-and-greece/
[7] βλ. : «Ο Ιωάννης Μάζης για τη συμφωνία με την Αίγυπτο: Οι δυνητικές συνέπειές της για την Ελλάδα», https://infognomonpolitics.gr/2020/08/o-ioannis-mazis-gia-ti-symfonia-me-tin-aigypto-oi-dynitikes-synepeies-tis-gia-tin-ellada/
[8] βλ. : Ιωάννης Θ. Μάζης, Real News, 7 Σεπτεμβρίου 2020, «Οι ονειρώξεις του κου Ερντογάν και ο διάλογος», https://www.real.gr/real_editors_guest_editor/arthro/oi_oneirokseis_tou_erntogan_kai_o_dialogos-667756/
[9] Οι λόγοι για τους οποίους η περιοχή αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την Τουρκία αναλύονται με βάση τα οικονομοτεχνικά δεδομένα και προβλέψεις του ανακοινωθέντος κοιτάσματος της Μαύρης Θάλασσας.
[10] «Article121 (Regime of islands)
- An island is a naturally formed area of land, surrounded by water, which is above water at high tide.
2 Except as provided for in paragraph 3, the territorial sea, the contiguous zone, the exclusive economic zone, and the continental shelf of an island are determined in accordance with the provisions of this Convention applicable to other land territory.
3 Rocks which cannot sustain human habitation or economic life of their own shall have no exclusive economic zone or continental shelf. », Article 121, UNCLOS (1982).
[12] βλ. όπ. αν. : Ιωάννης Θ. Μάζης, Real News, 7 Σεπτεμβρίου 2020, «Οι ονειρώξεις του κου Ερντογάν και ο διάλογος», https://www.real.gr/real_editors_guest_editor/arthro/oi_oneirokseis_tou_erntogan_kai_o_dialogos-667756/
[13] Σ.Σ.: «Όπως ειδικότερα επισημαίνει ο κ. Μανιάτης, στην παράγραφο 1 του άρθρου 156 του Ν. 4001/2011 αναφέρεται ότι: “ελλείψει συμφωνίας οριοθέτησης με γειτονικά κράτη των οποίων οι ακτές είναι παρακείμενες ή αντικείμενες με τις ελληνικές ακτές, το εξωτερικό όριο της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (αφ΄ης κηρυχθεί), είναι η μέση γραμμή, κάθε σημείο της οποίας απέχει ίση απόσταση από τα εγγύτερα σημεία των γραμμών βάσης (τόσο ηπειρωτικών όσο και νησιωτικών) από τις οποίες μετράται το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης”.(https://www.energia.gr/article/54461/i-maniaths-o-nomos-40012011-katohyronei-thn-ethnikh-kyriarhia)
[14] Η εκτενής παρουσίαση των γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών της Μεσογειακής Ράχης και της γεωλογίας της Ανατολικής Μεσογείου δεν αναλύεται στο παρόν κείμενο. Οι συγγραφείς έχουν αναφερθεί εκτενώς στο θέμα αυτό στα κάτωθι κείμενα αναφοράς:
Α. Mazis I, Sgouros G. “Geographical Distribution of Methane Hydrates and International Geopolitics of Energy: Resources in the Eastern Mediterranean”. Civitas Gentium. 2013;3(1):101-08., (Map.1)
Β. Mazis I, Sgouros G. “The Greek EEZ: Principles of a Geopolitical Analysis”. Civitas Gentium. 2013;3(1):109-32,
Γ. Mazis I, Sgouros G. “Geopolitics of Energy in the Kastellorizo-Cyprus Middle East Complex: Based on the Existing Geophysical and Geological Indications of Hydrocarbon Deposits”. Regional Science Inquiry. 2010;II(2):133-50.
[15] η πρόβλεψη των σημερινών εξελίξεων αναλύθηκε εκτενώς στην εργασία Μάζης – Σγούρος, Ιανουάριος 2020, Γεωπολιτική Ανάλυση στο Σύμπλοκο της Ανατολικής Μεσογείου, Εκδόσεις Λειμών».
[16] Μάζης – Σγούρος, Ιανουάριος 2020, Γεωπολιτική Ανάλυση στο Σύμπλοκο της Ανατολικής Μεσογείου, Εκδόσεις Λειμών
[17] OECD Studies Conference of Natural and Environmental Sciences, 19-21 March 2020, Ankara, Turkey.
[18] Mazis I, Sgouros G. “Geographical Distribution of Methane Hydrates and International Geopolitics of Energy: Resources in the Eastern Mediterranean”. Civitas Gentium. 2013;3(1):101-08.
πηγή:https://infognomonpolitics.gr/2020/09/ellas-tourkia-stin-anatoliki-mesogeio-geopolitiki-diethnes-dikaio-chagi-kai-ydrites-methaniou-sto-kastelorizo/